Termin ten został po raz pierwszy wprowadzony przez amerykańskich naukowców K.L. Jonesa i D. W. Smitha w 1973 r. jako zespół nieprawidłowości stwierdzonych u niektórych dzieci matek alkoholiczek. Jednak teoria ta została w obecnych czasach obalona, gdyż naukowcy potwierdzili, że nie tylko uzależnienie od alkoholu powoduje wystąpienie FAS – u dziecka, ale nawet niewielkie ilości spożywane w czasie ciąży. Natomiast od ilości spożywanego alkoholu zależy jak rozległe będą nieprawidłowości występujące u potomstwa.
Alkohol pity przez matkę w czasie ciąży może negatywnie wpływać na rozwój płodu w różnych fazach jego rozwoju:
1. I trymestr ciąży – alkohol uszkadza mózg, może dojść do deformacji twarzy, uszkodzenia ważnych organów: serca, wątroby; może dojść do poronienia,
2. II trymestr ciąży – osłabia rozwój mózgu, może uszkodzić komórki mięśni, skóry, kości,
3. III trymestr ciąży – może prowadzić do opóźnienia przyrostu wagi dziecka, przedwczesnego porodu, wpływać na rozwój zdolności poznawczych, koncentracji uwagi, itp.
Wróćmy do tego, czym jest FAS? Według Medycznego słownika encyklopedycznego FAS, czyli fetal alcohol syndrome, jest to Alkoholowy Zespół Płodowy. Ta jednostka chorobowa wiąże się z występowaniem nieprawidłowości w rozwoju dziecka w zakresie:
– budowy twarzy – mały obwód głowy, małe szpary oczne, płaska twarz, krótki nos, wąska górna warga, brak rynienki podnosowej, a także mała żuchwa, nisko osadzone uszy, opadające powieki,
– rozwoju fizycznego – niska waga urodzeniowa, mała głowa, niski wzrost i waga w stosunku do wieku, opóźnienia rozwojowe,
– ośrodkowego układu nerwowego – objawiające się poprzez:
* zaburzenia motoryki małej i dużej – kłopoty z utrzymywaniem równowagi i brakiem koordynacji wzrokowo – ruchowej,
* zaburzenia sensoryczne – podwyższony lub obniżony próg odczuwania bólu, nieodczuwanie bądź nadmierne odczuwanie głodu i pragnienia, nieprawidłowe odczucia wzrokowe, słuchowe, smakowe, węchowe czy dotykowe, nieodczuwanie ekstremalnych temperatur, zaburzenia orientacji przestrzennej,
* zaburzenia funkcji poznawczych – problemy z utrzymaniem uwagi, trudności z zapamiętywaniem, gromadzeniem i wykorzystywaniem wiadomości, pamięć krótkotrwała, nieprawidłowa percepcja wzrokowa, trudności w rozumieniu pojęć abstrakcyjnych (kłopoty z organizacją i planowaniem, nieumiejętność rozwiązywania problemów, trudności z rozumieniem istoty czasu oraz w przewidywaniu, uczeniu się na błędach, słaba ocena sytuacji), braki i zaburzenia myślenia przyczynowo – skutkowego,
* trudności komunikacyjne i językowe – u małych dzieci może występować opóźniony rozwój mowy lub mowa niewyraźna, bełkotliwa, niepoprawna pod względem gramatycznym, u dzieci z FAS – em występuje dosłowne rozumienie i używanie pojęć, brak rozumienia żartów, intencji emocjonalnej rozmówcy,
* trudności społeczne – utrudniona kontrola impulsów, brak zdolności rozumienia konsekwencji swojego zachowania, problemy z nawiązywaniem bądź utrzymywaniem znajomości, nieodpowiednie zachowania wobec rówieśników wynikające z nieumiejętności dostosowania się do obowiązujących norm społecznych, nadmierna ufność w stosunku do obcych osób, upór, skłonność do rutynowego i schematycznego działania, mechaniczne naśladowanie zachowań innych, dosłowne, bezrefleksyjne i nieadekwatne do sytuacji cytowanie wypowiedzi innych osób.
Anomalie w budowie twarzy, zaburzenia rozwoju fizycznego oraz uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego w połączeniu z udokumentowanym piciem alkoholu przez ciężarną są kryteriami do postawienia medycznej diagnozy Alkoholowego Zespołu Płodowego (FAS). Jednak pełnoobjawowy FAS stanowi zaledwie 10% wszystkich zaburzeń rozwojowych wynikających ze spożycia alkoholu przez matki w czasie ciąży. Istnieją również dzieci/osoby, które są dotknięte częściowymi uszkodzeniami poalkoholowymi, to znaczy, że mają mniej nasilone objawy i mniej uszkodzeń niż dzieci z pełnoobjawowym FAS – em. Te zaburzenia są określane jako:
– FAE – Alkoholowy Efekt Płodowy,
– PFAS – Częściowy Zespół Alkoholowy Płodu,
– ARBD – Poalkoholowy Defekt Urodzeniowy,
– ARND – Poalkoholowe Zaburzenia Układu Nerwowego.
Wszystkie te terminy obejmujące wiele chorób i zaburzeń wynikających z picia alkoholu w ciąży są określane jednym ogólnym i bardzo pojemnym pojęciem FASD (Spektrum Alkoholowych Uszkodzeń Płodu).
Kontynuując temat pragnę podkreślić, że FAS jest chorobą nieuleczalną, której można w 100 % zapobiec poprzez całkowitą abstynencję w czasie ciąży. Piszę o tym dlatego, że skutki działania alkoholu na płód są nieodwracalne, dzieci/ludzi z FAS – em nie można wyleczyć, natomiast można im pomóc poprawić ich funkcjonowanie w życiu poprzez szereg oddziaływań terapeutycznych. W związku z tym, że FAS jest zespołem zaburzeń, dlatego też w terapii potrzebny jest zespół terapeutów zajmujących się różnymi sferami rozwoju. W skład zespołu terapeutycznego najczęściej wchodzą: lekarze specjaliści (neurolog, endokrynolog, psychiatra), psycholog, logopeda, fizjoterapeuta, pedagog, psychoterapeuta, a także inne osoby w zależności od potrzeb dziecka i rodziny, w tym także nauczyciele pracujący w placówce, do której uczęszcza dziecko. Wszyscy ci specjaliści oraz rodzice powinni realizować wspólny plan pracy dostosowany do indywidualnych potrzeb dziecka. Ważne jest, aby terapia została podjęta we wczesnym etapie rozwoju dziecka, gdyż wtedy jest ono bardziej podatne na prowadzone działania terapeutyczne i robi szybsze postępy. W przypadku braku podjęcia terapii, niewłaściwej opieki nad dzieckiem z FAS – em mogą wystąpić u niego zaburzenia wtórne:
– lęk, złość, unikanie, wycofanie,
– wejście w rolę ofiary lub prześladowcy,
– przerwanie nauki szkolnej,
– zależność od innych, chęć zadowolenia innych,
– choroby psychiczne, samookaleczenia, depresje,
– gwałtowne zachowania,
– impulsywność,
– konflikty z prawem,
– skłonność do uzależnień.
Podsumowując pragnę podkreślić, że nie jest znana bezpieczna ilość alkoholu, którą można spożyć podczas ciąży, nie ma również bezpiecznego okresu w czasie ciąży, który nie wpłynie negatywnie na płód. Natomiast wszystkie rodzaje alkoholu są równie szkodliwe dla jeszcze nienarodzonego dziecka, dlatego też kobieta nie powinna pić alkoholu, gdy jest w ciąży lub podejrzewa u siebie ten stan (pierwsze 4-6 tygodni).
Izabela Szwast
Bibliografia:
1. Banach M., Alkoholowy zespół płodu. Teoria, diagnoza, praktyka, Wydawnictwo WAM, Kraków 2011
2. Jaczak – Szumiło T., Kałamajska – Liszcz K., Liszcz K., Jak wspomagać dziecko z FASD w edukacji, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2018
3. Piekacz A., Wielowymiarowość diagnozy i terapii FASD, Difin SA, Warszawa 2020
4. Winczura B., Dzieci o specjalnych potrzebach komunikacyjnych, diagnoza – edukacja – terapia, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2018