Artykuł ten będzie poświęcony, jak już sam tytuł wskazuje, osobom niepełnosprawnym. Opiszę w nim: Co to jest niepełnosprawność?, Jakie są rodzaje i stopnie niepełnosprawności?, Jakie utrudnienia spotykają na swojej drodze osoby niepełnosprawne?, Jak wygląda edukacja i wsparcie indywidualnych potrzeb osób niepełnosprawnych?, itp.
Według Światowej Organizacji Zdrowia za niepełnosprawne uważa się osoby, które nie mogą, częściowo lub całkowicie, zapewnić sobie możliwości samodzielnego życia indywidualnego i społecznego, na skutek wrodzonego lub nabytego upośledzenia sprawności fizycznych i/lub psychicznych.
Z. Sękowska sklasyfikowała niepełnosprawności według rodzaju i stopnia:
1. Niewidomi i niedowidzący:
– od urodzenia lub do 5 roku życia,
– ociemniali,
-niewidomi i ociemniali z dodatkowymi zaburzeniami,
– niewidomi i ociemniali z niepełnosprawnością intelektualną,
– niedowidzący,
– słabo widzący w wysokim stopniu;
2. Głusi i niesłyszący:
– głusi od urodzenia,
– ogłuchli mówiący,
– głusi z niepełnosprawnością intelektualną,
– głusi z dodatkowymi zaburzeniami,
– głusi z resztkami słuchu,
– niedosłyszący;
3. Głuchoniewidomi;
4. Niepełnosprawni intelektualnie:
– w stopniu lekkim,
– w stopniu umiarkowanym,
– w stopniu znacznym;
5. Przewlekle chorzy:
– grupy osób ze względu na rodzaj schorzenia,
– grupy osób ze względu na formę leczenia (ambulatoryjne, szpitalne);
6. Osoby z uszkodzeniem narządu ruchu:
– amputacje, braki, transformacje,
– uszkodzenie kręgosłupa i narządu ruchu,
– dysfunkcje kończyn,
– porażenia;
7. Osoby z trudnościami uczenia się na skutek dysharmonii rozwoju;
8. Społecznie niedostosowani wskutek:
– zaniedbań i błędów wychowawczych oraz konfliktów z normami społeczno – moralnymi,
– zaburzeń wyższych czynności nerwowych,
– tła psychopatycznego, charakteropatycznego, nerwicowego prowadzącego do konfliktów z prawem.
Do kolejnego rodzaju niepełnosprawności zalicza się:
9. Całościowe zaburzenia rozwojowe, powstałe przed 16 rokiem życia, z utrwalonymi zaburzeniami interakcji społecznych lub komunikacji werbalnej oraz stereotypowymi zachowaniami, zainteresowaniami i aktywnościami (autyzm, zespół Aspergera – od stycznia 2022 roku uznawanymi w klasyfikacji ICD – 11 za zaburzenia ze spektrum autyzmu).
Istnieje również takie określenie, jak niepełnosprawność sprzężona, która polega na występowaniu u dziecka niesłyszącego lub słabosłyszącego, niewidomego lub słabowidzącego, z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją, z niepełnosprawnością intelektualną albo z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera, co najmniej jeszcze jednejz wymienionych niepełnosprawności. Oznacza to, że ma ona charakter złożony. W niepełnosprawności sprzężonej musi wystąpić co najmniej dwie niepełnosprawności wymienione w definicji.
Do najczęściej występujących przyczyn niepełnosprawności należą:
- wady wrodzone, np. zespół Downa (osoby urodzone z dodatkowym chromosomem),
- choroby przewlekłe (80% przyczyn niepełnosprawności, np. choroby reumatyczne, demencje),
- nagłe wypadki, urazy, zatrucia (np. nagła utrata sprawności ruchowej, zmysłowej lub umysłowej).
Osoby niepełnosprawne mierzą się w swoim życiu z licznymi utrudnieniami. Chodzi mi głównie o bariery ekonomiczne, psychiczne, kulturowe, społeczne, architektoniczne bądź edukacyjne. Do barier ekonomicznych należą między innymi: zbyt niskie świadczenia rentowe, środki materialne z pomocy społecznej, wysokie koszty rehabilitacji, leków, dostosowań warunków mieszkaniowych do potrzeb osób niepełnosprawnych, itp. Bariery psychiczne wynikają z różnego rodzaju stereotypów istniejących w świeci na temat osób niepełnosprawnych. Bariery kulturowe powstają natomiast poprzez nasze myślenie i życie propagujące idealny wygląd zewnętrzny. Bariery społeczne wynikają z naszego sposobu spostrzegania osób niepełnosprawnych, jako osoby nieproduktywne, niezaradne życiowo, niepodejmujące pracy ani aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym. Natomiast do barier architektonicznych należy zaliczyć: różnice poziomów, schody, stopnie, brak podjazdów, wąskie wejścia i drzwi w budynkach, korytarze, wysokie progi, brak poręczy, wind, toalet dla osób niepełnosprawnych, nieprzystosowane urządzenia, niedostateczna informacja wizualna i dźwiękowa, brak miejsc parkingowych lub zajmowanie ich przez osoby pełnosprawne, itp. Do barier edukacyjnych należą natomiast nieprzystosowanie części szkół ogólnodostępnych i integracyjnych oraz brak wykwalifikowanej kadry pedagogicznej przygotowanej do pracy z dziećmi/uczniami niepełnosprawnymi.
Jednak zanim dziecko trafi do przedszkola lub szkoły warto uświadomić rodzicom, że jeżeli tylko zauważą jakieś niepokojące symptomy w rozwoju dziecka powinni koniecznie opowiedzieć lekarzowi pediatrze lub pielęgniarce środowiskowej o swoich obawach. Wczesne rozpoznanie problemów rozwoju dziecka i objęcie go specjalistyczną opieką daje szansę zminimalizowania trudności rozwojowych lub ich całkowitego wyeliminowania. Warto tu wspomnieć o wczesnej interwencji, czyli o zorganizowanym systemie wielospecjalistycznej opieki nad małymi dziećmi (od 0 do 3 roku życia, od 4 do 7 roku życia) wykazującymi poważne zaburzenia w rozwoju (np. dzieci z przepukliną oponowo – rdzeniową, małogłowiem, wrodzonym wodogłowiem, z chorobami metabolicznymi układu nerwowego, dzieci z zespołem Downa, porażeniem mózgowym, zanikami nerwowo – mięśniowymi, itp.).
Wśród innych symptomów, które mogą zaniepokoić rodziców dzieci do 1 roku życia należy: prężenie się, napinanie; brak kontaktu wzrokowego; słaba reakcja na bodźce płynące z otoczenia (np. brak reakcji na głosy bliskich osób, brak reakcji na światło); głowa ciągle zwrócona w jedną stronę; problemy z karmieniem (np. dziecko bardzo słabo ssie, krztusi się); stały płacz, krzyk; asymetryczne ułożenia tułowia i kończyn; nietrzymanie głowy; nadmierna wiotkość kończyn; nadmierny spokój (dziecko wydaje się „leniwe”); brak umiejętności siadania lub chodzenia we właściwym czasie; brak rozumienia prostych poleceń; brak wyciągania rączek do zabawek (dziecko nie chwyta); nieumiejętność wypowiadania pojedynczych słów.
W przypadku dziecka powyżej 1 roku życia może to być: brak reakcji na własne imię; nadwrażliwość lub niedostateczna wrażliwość na dźwięki czy dotyk; nieumiejętność wypowiadania prostych słów, krótkich zdań; wyraźne unikanie kontaktu z osobami bliskimi, w tym kontaktu wzrokowego; problemy z koncentracją uwagi (dziecko nie skupia się na żadnej czynności); brak umiejętności chodzenia; jedzenie wyłącznie wybranych potraw (np. tylko z ziemniaków); trudności w kontaktach z rówieśnikami. Wczesną interwencją zajmują się ośrodki rehabilitacyjne dla dzieci z zaburzeniami wieku rozwojowego oraz ośrodki wczesnej interwencji. Zajęcia refundowane są przez Narodowy Fundusz Zdrowia. Do głównych form pomocy należy: opieka zdrowotna, rehabilitacja, terapia logopedyczna, psychologiczna, pedagogiczna, terapia zajęciowa, itp. Liczba zajęć to maksymalnie 120 osobodni rocznie, przy czym osobodzień składa sięz minimum 1 godziny u dziecka do 3 roku życia i 2 godzin u dziecka od 4 do 7 roku życia.
Oprócz wczesnej interwencji, funkcjonuje również zagadnienie określone mianem wczesne wspomaganie rozwoju dziecka. Jednak ono funkcjonuje w prawie oświatowymi aby dziecko mogło skorzystać z zajęć wspomagających jego rozwój, potrzebna jest opinia poradni psychologiczno – pedagogicznej określająca specyfikę jego rozwoju. Wnioseko wydanie opinii składa rodzic lub opiekun prawny dziecka. Wczesnym wspomaganiem rozwoju może być objęte każde dziecko od chwili wykrycia niepełnosprawności do czasu podjęcia przez nie nauki w szkole podstawowej. Wsparciem obejmuje się też rodzinę dziecka. Zakres oddziaływania WWRD może być bardzo różnorodny, w zależności od zdiagnozowanych przez specjalistów deficytów rozwojowych. Może ono obejmować: usprawnianie ruchowe, rozwój mowy, usprawnianie zmysłu wzroku i słuchu, stymulację wielozmysłową, trening umiejętności samoobsługi i funkcjonowania społecznego w grupie. Zajęcia w ramach wczesnego wspomagania organizuje się w wymiarze od 4 do 8 godzin w miesiącu. Miesięczny wymiar godzin zajęć w ramach wczesnego wspomagania –w zależności od potrzeb i możliwości psychofizycznych dziecka określonych przez zespół – ustala dyrektor placówki.
W przypadku, gdy dziecko otrzyma orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego nie wyklucza to kontynuacji różnych form wsparcia w ramach wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. Jak już wcześniej wspomniałam dziecko może korzystać z tego rodzaju wsparcia od momentu wykrycia niepełnosprawności aż do chwili rozpoczęcia nauki w szkole. Oznacza to, że dziecko może korzystać z kształcenia specjalnego oraz wczesnego wspomagania rozwoju jedynie na etapie wychowania przedszkolnego.
W dzisiejszym świecie propaguje się edukację włączającą, mającą za zadanie wprowadzanie dzieci niepełnosprawnych do przedszkoli i szkół ogólnodostępnych. W celu zapewnienia tym dzieciom poczucia bezpieczeństwa, akceptacji, komfortu psychicznegoi fizycznego niezbędne jest przystosowanie klas/sal, toku zajęć/lekcji do typu niepełnosprawności danego dziecka, zapewnienie mu wszechstronnego rozwoju dzięki odpowiednio wykwalifikowanej kadrze pedagogicznej. Dyrektorzy przedszkoli i szkół,w przypadku dzieci posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, są zobowiązani zorganizować zespoły specjalistów, opracowujące Wielospecjalistyczną Ocenę Poziomu Funkcjonowania Ucznia oraz Indywidualny Program Edukacyjno – Terapeutyczny dla tych dzieci, a także zajęcia rewalidacyjne wskazane w orzeczeniu. Tego typu wsparcie ma wyposażyć dzieci/uczniów w umiejętności niezbędne w życiu codziennym, wspierać ich samodzielność i uczyć ich budować interakcje społeczne, minimalizować lub eliminować deficyty posiadane przez osoby niepełnosprawne, pomagać przezwyciężać trudności oraz zapewniać im możliwość odnoszenia sukcesów.
Izabela Szwast
Bibliografia:
1. Baran J., Cierpiałowska T., Mikruta A., Teoria i praktyka oddziaływań profilaktyczno – wspierających rozwój osób z niepełnosprawnością wydawnictwo Naukowe UP, Kraków 2011
2. Barłóg K., Wsparcie wczesnorozwojowe dzieci zagrożonych niepełnosprawnością i niepełnosprawnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2015
3. Firkowska – Mankiewicz A., Szumski G., Pedagogika specjalna. Podręcznik akademicki 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011
4. Palak Z., Wójcik M., Terapia pedagogiczna dzieci ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi. Nowe oblicza terapii w pedagogice specjalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin 2016