Cały proces rozwoju mowy dziecka przebiega etapami, każde dziecko powinno przejść wszystkie te etapy w odpowiedniej kolejności. Genowefa Demel wyodrębniła cztery okresy w rozwoju mowy:
1) okres melodii – od urodzenia do 1 roku życia
Z badań naukowych wynika, że dziecko poznaje język ojczysty już w brzuchu matki. Po urodzeniu rozpoznaje melodię, intonację znanego już sobie języka. Pierwszym sposobem komunikowania się noworodka z otoczeniem są wokalizacje, czyli płacz, krzyk, mlaskanie lub cmokanie. Jednak tego typu zachowania są odruchowe i nie mają wpływu na rozwój późniejszej sprawności językowej dziecka. Około 2 – 3 miesiąca życia pojawia się głużenie, czyli nieświadome ćwiczenie narządów mowy, polegające na melodycznym powtarzaniu sylab: guu, agu, aku, ghy. Pragnę również zaznaczyć, że głużenie pojawia się również u dzieci niesłyszących. U dziecka około 6 miesiąca życia powinno pojawić się gaworzenie.W tym okresie noworodek zaczyna prowadzić z dorosłymi „rozmowę” poprzez wielokrotne powtarzanie identycznych sylab, np. bababababa, mamamama, dadadadada. Gaworzenie może być bardziej intensywne, jeśli dorośli będą naśladować swoje dzieci i tym samym zachęcać je do „mówienia”. Około 9 miesiąca życia powinny wystąpić u dziecka echolalie polegające na powielaniu wypowiedzi dorosłych składających się z wielokrotnie powtarzanych różnych sylab przypominających wyrazy, typu „baja” jako „bajka”. Przed ukończeniem pierwszego roku życia dziecko zaczyna winno zacząć rozumieć wypowiedzi innych i przejawiać zachowania intencjonalne. Roczne dziecko powinno wypowiadać od 6 do 50 słów, a pierwsze słowo powinno pojawić się w 8 miesiącu życia, najpóźniej w 18.
Co powinno zaniepokoić rodziców?
- dziecko 5 miesięczne komunikuje się tylko za pomocą płaczu,
- roczny maluch porozumiewa się tylko za pomocą gestów, nie rozumie prostych poleceń,
- rozwój mowy u dziecka nagle się zatrzymał.
2) okres wyrazu – od 1 do 2 roku życia
Od 12 do 18 miesiąca życia dziecko powinno wypowiadać samogłoski ustne: a, o, e, i, u, y oraz spółgłoski: m, p, b, t, d, n, ń, k, ś, ć, czasami ź i dź, a także wyrażenia dźwiękonaśladowcze, np. mu, be, pi, bam, itp. W tym okresie jeden wyraz połączony
z gestem zastępuje całą wypowiedź, np. „da” jako „daj misia”. Tego typu wypowiedź posiada już odpowiedni akcent, melodię i rytm. Pod koniec tego etapu pojawiają się wypowiedzi dwuwyrazowe, np. „mama da”. Dwudziestomiesięczne dziecko wymawia średnio około 200 wyrazów. Rozumie i realizuje proste polecenia.
Niepokój u rodziców powinno wzbudzić:
- gdy 2 – letnie dziecko wypowiada pojedyncze dźwięki zamiast wyrazów, zwłaszcza jeśli w okresie niemowlęcym nie gaworzyło lub gaworzyło w niewielkim stopniu,
- gdy używa wyrazów, które są zupełnie niezrozumiałe dla obcych osób,
- gdy 2 – latek nie różnicuje słuchowo wyrazów o podobnym brzmieniu, np. bułka – pólka.
3) okres zdania – od 2 do 3 roku życia
Następny etap rozwoju mowy dziecka charakteryzuje się tym, że dziecko zaczyna łączyć słowa w proste zdania. Jednak najczęściej nie są one poprawne pod względem gramatycznym. Dziecko wymawia wszystkie samogłoski, również ę, ą. Czasami może zamieniać samogłoski w mowie. Obok spółgłosek p, b, m pojawiają się zmiękczenia pi, bi, mi oraz w, f, wi, fi, ś, ź, ć, dź, ń, li, k, g, ch, ki, gi, chi, j, ł. Pod koniec tego okresu mogą się też pojawić głoski s, z, c, dz, a nawet sz, ż, cz, dż. Mowę dziecka trzyletniego cechuje zmiękczanie głosek – s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, które są często wymawiane jak ś, ź, ć, dź. Głoska r może być pomijana lub zastępowana przez inną, na przykład j lub ł. W tym wieku mogą występować powtórzenia sylab w wyrazach, opuszczanie sylaby początkowej („molot” zamiast „samolot”) lub końcowej, przestawki („lapasol” zamiast „parasol”), zniekształcenia wyrazów. W tym okresie następuje również znaczny przyrost ilościowy słów, dziecko w swoim zasobie może posiadać i posługiwać się nawet 1000 wyrazów.
Należy skonsultować dziecko z logopedą, gdy:
- dziecko wysuwa język między zęby przy wymawianiu głosek: t, d, n, ń, ś, ź, ć, dź,
- ma ubogi zasób słownictwa, posługuje się tylko wyrażeniami dźwiękonaśladowczymi, nie buduje zdań,
- mowa jest niezrozumiała dla osób z najbliższego otoczenia.
4) okres swoistej mowy dziecka – od 3 do 7 roku życia
Czterolatek powinien rozumieć i wykonywać trudniejsze polecenia. Jego mowa powinna być całkowicie zrozumiała. Głoski s, z, c, dz winny być już dobrze utrwalone i nie powinny być zmiękczane. Dziecko powinno umieć opowiedzieć treść bajki. Natomiast od pięciolatka możemy wymagać poprawnej wymowy głosek szeregu szumiącego: sz, ż, cz, dż oraz głoski r. Dziecko powinno wypowiadać się poprawnie pod względem gramatycznym, a budowane zdania winny się składać z 5, 6 wyrazów. W okresie dziecko zaczyna również zadawać mnóstwo pytań. W szóstym roku życia dziecko powinno wypowiadać wszystkie głoski
w sposób prawidłowy, dobrze rozumieć mowę, posługiwać się przyimkami (z, do, na, bez, za, pod, u, w, nad, o, od, po), dzielić wyrazy na sylaby i głoski oraz łączyć je w wyrazy, używać poprawnych form gramatycznych w wypowiedziach. W siódmy roku życia
dzieci znacznie zwiększają zasób swojego słownictwa i powinny już dobrze opanować technikę mówienia.
Rodzice powinni być wyczuleni na:
- zmiękczanie głosek s, z, c, dz, realizowanie głosek k, g jako t, d, niewyrazistą mowę, niechęć do uczenia się wierszyków u czterolatków,
- ubogi zasób słownictwa, jąkanie u dzieci pięcioletnich,
- zamianę głosek sz, ż, cz, dż na s, z, c, dz, brak prawidłowej wymowy głoski r, brak wyrazistości wypowiedzi u sześciolatka,
- brak wyrazistości wypowiedzi u dzieci siedmioletnich.
Należy pamiętać o tym, że każde dziecko rozwija się w swoim tempie, dlatego też nie powinno się porównywać dzieci między sobą. Natomiast każdy rodzic powinien obserwować swoje dziecko/dzieci po to, aby móc zareagować w odpowiednim momencie, gdy zauważy coś niepokojącego występującego w rozwoju mowy ich potomstwa. Jeżeli dostrzeże odstępstwa od normy rozwojowej przekraczające 6 miesięcy powinien szukać porady
u logopedy.
Bibliografia:
1. Czaplewska E., Milewski S. (red.), Diagnoza logopedyczna. Podręcznik akademicki,
Sopot 2012
2. Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1978
3. Stecko E., Logopedia małego dziecka, 2013
Izabela Szwast